Post-truth? Als er íéts waar lijkt, is dat de waarheid op het spel staat – de pandemie was slechts een laboratorium. We denken dan niet meteen aan de onthullingen rond Spoorloos of de Special Demonstration Squad, de Britse politie-eenheid uit de jaren zestig waarvan leden zich voordeden als geliefden van vrouwelijke leden van linkse actiegroepen en hier en daar zelfs kinderen met hen maakten. Tussen haakjes, de tragiek daargelaten, misschien zijn de neppers wel beter geweest dan de echte hadden kunnen zijn? Waarop men zou antwoorden: beter echt en gebrekkig dan nep en prijzenswaardig. De populaire tv-programma’s over allerhande oplichterij? Nee, we denken aan de afkalvende rechtsstaat, waar rechterlijke afspraken worden afgedaan als ‘ook maar een mening’, aldus de ‘togadriehoek’. Recht als alleenrecht.
Afgelopen jaren verscheen in Nederland een aantal boeken over waarheid, vanuit verschillende disciplines aangevlogen. Niet verbazingwekkend als we denken aan artificiële intelligentie – door een vriend consequent aangeduid met ‘i-a’ – maar het was zoals bekend beroepsleugenaar Donald Trump, die met zijn fake news het begrip waarheid weer agendeerde en demonstreerde dat áls de waarheid bestaat zij iets is waarmee je je voordeel kunt doen. Dat heb je met de waarheid; als niemand weet wat zij is, zoals regisseur Werner Herzog in De toekomst van de waarheid stelt, filosofen, wiskundigen noch de paus, dan kun je met haar doen wat je wilt. Ja, het leek me goed om te beginnen bij film, handel in illusies; door de realistische beelden lijkt ze het dichtst bij de waarheid te staan, maar zoals we weten: schijn bedriegt. Dat van de paus lijkt me trouwens overdreven; was het niet Jezus, die stelde dat hij ‘de weg, de waarheid en het leven’ is?
‘Waarheid lijkt mij eerder een voortdurende inspanning om haar te benaderen,’ schrijft Herzog, een zoektocht die ons ‘betekenis en waardigheid’ verleent. Bewust neemt hij het daarom niet zo nauw met de feiten – voor boekhouders – waardoor paradoxalerwijs de ‘extatische waarheid’ kan worden benaderd: het domein van de waanzin en poëzie. Zijn film Family Romance (2019) doet denken aan de Spoorloos-affaire. In Japan zijn stand-ins werkzaam die bijvoorbeeld een vader, die alcoholist en derhalve niet toonbaar is, kan vervangen op eeen bruiloft. Het hoofdstukje besluit met het feit dat een oplichter de waarheid soms beter kan benaderen.
Buñuels Cet obscur objet du désir (1977) gaat naast verlangen over bedrog, en er is een verband: de vraag naar bedrog lijkt recht evenredig met het verlangen. De hoofdrolspeelster wordt door twee verschillende actrices gespeeld. Buñuel nadert de waarheid: zij heeft verschillende gezichten. Op de achtergrond is het ‘Revolutionair Leger van het Kindje Jezus’ actief. De waarheid een obscuur object, en bij onverholen lust wordt ze uiteindelijk opgeblazen in het gezicht.
Heeft u eens overwogen dat uzélf een acteur bent? Bent u goed gecast? En hoe verhoudt u zich tot de waarheid? Bekijk deze maand eens Man on the Moon (1999) – waarheid nog als een vrij onschuldige speelbal. Wij mogen de waarheid wellicht nooit kennen, maar zeker is dat – als ze ons niet opblaast – wij uiteindelijk door haar zullen worden ingehaald. Het middel om al te veel schade te voorkomen wordt ons door Herzog aangereikt: lezen, en nog eens lezen. Maar vooral lopen, de ‘meest intense ervaring van de werkelijkheid’. Dus hup de deur uit, mét Hollands Maandblad in de knapzak (het huis is terugkerend) – voor de zekerheid, en nu íetsje lichter. Goedgehumeurd: ‘The world is súch a wonderful place to wander through.’ – JvdS